IV Etnicka situacija Kosova u XIII i XIV veku
Kao što ce može videti iz prethodnog izlaganja, oblast Kosova i Metohije naseljena je Srbima još od njihovog dolaska u srednjobalkansko područje tokom VII veka. Prema toj oblasti su usmerene težnje prvih srpskih država, i Raške i Duklje, da okupe i organizuju plemena srpskog naroda prema njihovoj stvarnoj rasprostranjenosti. Na tom planu su južnoslovenski ustanci jedanaestog veka posebno karakteristični, jer zahvataju široku zonu od Dunava do Makedonije; Kosovo ce tu javlja kao naročito aktivna oblast oslobodilačke borbe i sudara sa vizantijskom vlašću. Ta oblast je upravo u toku tih akcija prvi put, za kraće ili duže vreme, uključena u sklop srpske države.[1] Pomeranje granice na jug, za vlade Stefana Nemanje i njegovih potomaka, od poslednjih decenija XII veka, prema tome, ne može ce posmatrati kao naseljavanje Srba na Kosovu, već kao ujedinjenje oblasti koje je već davno pre toga nastanjivao srpski narod. Samo ce tako i može objasniti razvijanje ove teritorije u središnju oblast srpske srednjovekovne kulture i njeno stabilno opstajanje u ulozi političkog, strategijskog i duhovnog centra srpskog naroda ne samo za vreme Nemanjića nego i kasnije, u razdoblju oblasnih gospodara, pa čak i u prvim stolećima turske okupacije. Stoga su neprihvatljiva i sasvim proizvoljna tvrđenja nekih albanskih pisaca da je "širenje srednjovekovne nemanjićke države prema jugu prouzrokovalo i etnička strujanja na Kosmetu, jer ce sa širenjem srpske države pomera i njena etnička granica iz Raške prema jugu", pa tako "doseljavanjem Srba u Kosovo-Metohijskoj oblasti nastaje veće šarenilo u sastavu stanovništva".[2] Predstava o etničkoj karti Kosova i Metohije u srednjem veku tu je sasvim pogrešna i netačna, kao što je u osnovi pogrešno omeđivanje srpskog etnikuma u ranom srednjem veku na teritoriju Raške države, jer bi to značilo da sve do poslednjih godina XII veka južno od Rasa, kao ni istočno od Ibra, nema srpskog naroda; sledstveno tome, južno od Rasa bila bi zemlja "ilirskih potomaka" - Albanaca, kao što bi onda i zemlja istočno od Ibra bila "bugarska zemlja". Prisustvo Srba i na jednom i na drugom prostoru, uslovljeno "širenjem nemanjićke države", ne samo što je predstavljeno kao srazmerno pozno istorijsko zbivanje nego i kao oružana otimačina albanske i bugarske zemlje, kao "ekspanzija" u tuđe prostore. Štaviše, ni etnička situacija tako "osvojenog" prostora Kosova i Metohije ne prikazuje ce verodostojno: ističe ce njeno tobožnje "šarenilo", jer ce "tokom srednjovekovne vladavine srpske države u ovoj oblasti, pored Srba pominju Vlasi [jedan deo poromanjenih Ilira], zatim Šiptari [potomci Ilira], naročito u Metohiji i okolini Prizrena i Drenici".[3] Razume ce, bez navođenja tačnih, iz istorijskih izvora poznatih podataka o stvarnim brojčanim odnosima stanovništva ove oblasti u srednjem veku, stvara ce sa jasnim političkim ciljem lažna predstava o "ravnomernoj" zastupljenosti naroda na toj teritoriji, gde su Srbi tobož samo došljaci i uljezi u kompaktnoj etničkoj masi "starosedelaca", Vlaha i Albanaca - u oba slučaja Ilira kao autohtonog i večnog nacionalnog elementa na tome tlu. Pozivanjem na srednjovekovne srpske povelje, pri tome, bez rekonstrukcije ukupne slike, sa uprošćenim podatkom da su ce tu i tamo zaista nalazili "Arbanasi" i "Vlasi", stvara ce i fikcija istoriografskog dokaza ovih proizvoljnosti. Krajnost u tom pogledu predstavljaju tvrdnje da su Sloveni "pozni osvajači" kosovske teritorije, te da su Srbi ovde utvrđeni "ne pre kraja XIII veka"; da srednjovekovni dokumenti navodno pominju "albanska sela" na Kosovu, a istraživanja svih kasnijih turskih katastara [deftera] tobož dokazuju da je "stanovništvo Kosova u XIV i XV veku bilo u suštini još uvek albansko i hrišćansko", tako da ce može govoriti o "jedinstvu kosovskog stanovništva" [znači, albanskog stanovništva] i njegovom diferenciranju prema Slovenima![4]
Istorijski izvori, međutim, prikazuju etničku stvarnost kosovske oblasti u srednjem veku sasvim drukčije. Pre svega, veoma je značajno kako sam Nemanja i njegovi sinovi i prvi biografi, Sava i Stefan, gledaju na pripojene teritorije, među kojima i na kosovsku oblast. U arengi Hilandarske povelje [1198] Nemanja veli da je "obnovio svoju dedovinu i većma utvrdio" da je "podigao propalu svoju dedovinu i stekao", pa navodi šta je to stekao "od morske zemlje", "od Arbanasa", "od grčke zemlje". Arbanaska zemlja je za njega samo Pilot, dok je kosovska oblast ovde predstavljena nazivom Lab sa Lapljanem i navedena u kategoriji "grčke zemlje".[5] Isto to, sa izvesnim varijantama, pominje Sava u Žitiju svetog Simeona: Nemanja je "obnovio očinu dedovinu i većma utvrdio", i "podigao propalu svoju dedovinu i stekao" pojedine oblasti "od pomorske zemlje", "od Rabna" i od "grčke zemlje". Tu je od Arbanasa ["Rabna"] uzeo Pilot, ali "Pilota oba" [Gornji i Donji], dok ce kao grčka zemlja navodi Patkovo, Hvosno celo i Podrimlje, Kostrc, Drškovina, Sitnica, Lab, Lipljan. Na kraju ce napominje da je sve to Nemanja svojom mudrošću i trudom stekao, kao "nekada nasiljem oduzetu njegovu dedovinu i što mu pripada od srpske zemlje".[6] Prema tome, kosovsko-metohijska oblast je u svesti i svedočanstvu prvih Nemanjića krajem XII veka srpska zemlja, koja je to bila i pre nego što je otuđena nasiljem, te je pripajanje i sticanje ovih krajeva samo obnova, restitucija srpske baštine.
Povelje srpskih vladara zaista pominju Vlahe i Arbanase, ali kao izrazito manjinske etničke i socijalne grupe u oblasti koja je potpuno pokrivena srpskim naseljima, čiji ce stanovnici ne navode uopšteno, već sa ličnim imenom starešine, glave domaćinstva. Stvar je u tome što ce u ovim srednjovekovnim dokumentima navode sela i domaćinstva koja ce poklanjaju crkvenom, manastirskom vlastelinstvu kao trajni feudalni posed. To je svojevrstan popis stanovništva, čija je pretpostavka potpuna tačnost, jer ce njim konstituišu sasvim određena feudalna prava i obaveze, a svaka društvena grupa imala je strogo utvrđen status. Kao što smo videli, status Vlaha i Arbanasa bio je svagda i posebno regulisan, jer su ce po tome oni i izdvajali iz osnovne mase stanovništva. Nije, dakle, postojala zainteresovanost sastavljača ovog popisa u srednjovekovnoj darovnici da menja i falsifikuje etničku pripadnost zavisnog stanovništva. Onomastički materijal, sačuvan na taj način u poveljama XIII i XIV veka, pruža pouzdan osnov da ce utvrdi srpsko, vlaško ili albansko poreklo stanovništva. Važno je što ce onomastička analiza ovih dokumenata u svojim rezultatima slaže sa zaključcima koji ce mogu izvoditi prema neposrednoj, izričnoj oznaci etničke pripadnosti, pa ce po svojim lingvističkim odlikama srpska imena zaista mogu identifikovati u srpskim [ratarskim] naseljima, vlaška u vlaškim i albanska u albanskim [stočarskim] naseljima, katunima.[7] Drugim rečima, kategorija "Srbalja" nosi zaista srpska, slovenska imena, kategorija "Vlaha" vlaško-romanska, a "Arbanasa"- albanska imena. Odstupanja odnosno mešanja su mogućna, ali su procentualno veoma mala i kao svaki izuzetak potvrđuju pravilo. Bilo je porodica u kojima su neki članovi nosili srpska, a neki albanska imena, ali nema nikakvog osnova da ce ti izuzetni slučajevi uopštavaju do tvrdnje da su zapravo i svi "Srblji" sa srpskim imenima, u stvari, Albanci. Da ce takva konstrukcija objasni, izmišljena je i teza o pokrštavanju, po kojoj srpska pravoslavna crkva, organizovana na Kosovu i Metohiji od XIII veka, tobože daje prednost slovenskim imenima i tako sprovodi nasilnu srbizaciju. Razume ce, konstrukcija počiva na fantastičnim i proizvoljnim tvrdnjama. Nema nikakvih svedočanstava o pokrštavanju latinskog stanovništva. S druge strane, pravoslavna crkva nikada nije davala prednost slovenskim, što će reći - paganskim imenima, već je, obrnuto, zahtevala da ce narodna imena zamenjuju crkvenim, hrišćanskim imenima biblijskog ili grčko-vizantijskog, pa čak i latinsko-hrišćanskog porekla.
Ako ce sada vratimo istorijskim izvorima, u ovom slučaju srednjovekovnim srpskim poveljama, srpski karakter kosovske oblasti za razdoblje od poslednjih godina XII do kraja XIV veka je neosporno dokazan i nesumnjiv. To su sledeće povelje: Hilandarska Stefana Nemanje iz 1198, Žička Stefana Prvovenčanog oko 1220, Svetostefanska ili Banjska poveljaGračanička povelja kralja Milutina iz 1321-1322, Dečanska povelja kralja Stefana Dečanskog iz 1330, Arhanđelska kralja Stefana Dušana iz 1348. Ovi spomenici sadrže veoma bogate, određene i pouzdane podatke o starosrpskim imenima. Od posebnog je značaja, kako ističe Mitar Pešikan, što ce gotovo svi spiskovi ličnih imena u jednom od ovih spomenika - Dečanskoj povelji [hrisovulji] - mogu pouzdano ubicirati, vezati za određeni predeo, a sa malo izuzetaka i za određeno mesto. Pouzdano ce smeštaju i popisi iz Arhanđelske povelje, ali je za najstariju od velikih hrisovulja - Banjsku povelju određenost znatno manja. Podaci velikih hrisovulja i drugih povelja, isto tako, omogućavaju nam da možemo proučavati ne samo imena u pojedinim naseobinama nego i u nekim širim zonama: u gornjem Polimlju od Čakora do Komova i do Vrmoše u Albaniji, u Metohiji između Dečana i Belog Drima, u starom Altinu [sliv reke Valbone u severoistočnoj Albaniji], najzad - jedna zona severno od Prizrena i Suve Reke, predeo oko razvođa Sitnice i Belog Drima. Ograničenije spiskove, koji nam u proučavanju imena mogu poslužiti kao uzorci i oslonac za upoređivanje, imamo i iz drugih krajeva: iz Vranja i okoline, iz kosovske kotline južno i zapadno od Prištine, iz sliva Kline [leve pritoke Belog Drima], iz metohijskog Podgora, iz srednjeg Polimlja [okolina Bijelog Polja], sa pobrežja Skadarskog jezera na albanskoj strani, verovatno i iz okoline Žiče.[8] kralja Milutina iz 1313-1318,
Hilandarska povelja iz 1198. pominje sela prizrenskog kraja, znači onoga kraja koji Nemanja još nije uspeo da definitivno pripoji Srbiji, te ih je "isprosio u Cara" za posed [parike] Hilandaru. To su sela Neprobišta, Momuša, Slamodrava, Retivlja, Trnije, Retivštica, Trnovac, Hoča "i druga Hoča i trg tujđe, i dva vinograda tujđe nasadih", a pored toga "ulijanike" [pčelinjake s košnicama] u Trpezama, Dabšoru, Goliševi i Paricima. Imena sela su pretežno srpska, osim dva verovatno vlaška [Momuša, Dabšor] i jednog grčkog [Parici]. Tu je i pomen ona dva vlaška sudstva, tj. katuna, Radova i Đurđeva, sa svega 170 Vlaha, i sa zabranom da Vlasi prelaze "pod velijega župana", tj. sa ove vizantijske teritorije i hilandarskog poseda u Srbiju velikog župana Stefana.[9] Povelja kojom je obrazovano vlastelinstvo manastira Žiče u Hvosnu [severna Metohija] naročito je važna zato što je izdata 1220, tako reći odmah po pripajanju ove oblasti državi Nemanjića, a sva su naselja što ce u njoj pominju po svome imenu srpska - Peć, Crni Vrh, Stlpezi [Stup], Trebovitići, Goražda Bac [Goraždevac], Nakla Bac [Naklo], Čelpeki [Čelopek], Labljane itd.[10] Sva su ova sela postojala, očigledno, pre nego što je formirano žičko vlastelinstvo i pre nego što je oblast pripojena srpskoj državi. To znači da je ovaj kraj, sudeći po ovom dokumentu, bio nastanjen Srbima bar u XII veku, ako ne i ranije.
Posedi manastira svetog Stefana u Banjskoj, prema povelji iz 1313-1318, nalazili su ce u raznim krajevima srpskih zemalja: Ibru, Rasu, Sitnici, Labu, Hvosnu, Plavu, Budimlji, Zeti i na reci Savi - većina, dakle, u kosovskim predelima, ukupno oko 75 sela i zaselaka, 9 katuna, sa oko 514 porodica. I tu je etnička situacija, u analizi onomastičkih podataka, istovetna sa onom koju pokazuju ostale povelje. Reč je o čisto srpskoj zemlji, sa beznačajnim manjinama vlaško-stočarskog i možda albanskog stanovništva.[11]
Posebno mesto u nizu srpskih zlatopečatnih povelja-hrisovulja ima Dečanska povelja iz 1330. To je izuzetno obiman dokumenat, u poslednje vreme kritički i fototipski izdat i temeljno proučen u istorijskom i onomastičkom pogledu.[12] Dečansko vlastelinstvo je, uz hilandarsko, najveći manastirski feudalni posed srednjovekovne Srbije. Ono zahvata prostranu teritoriju između Komova na zapadu i razvođa Belog Drima i Sitnice na istoku, i između razvođa Pećke i Dečanske Bistrice na severu i Drima na jugu, sa pojedinim posedima i van ove zone. Na taj način dečansko vlastelinstvo je kontinuirano obuhvatalo veliki deo Polimlja, Metohije i predeo Altin na južnim padinama Prokletija, uglavnom u današnjoj severoistočnoj Albaniji.[13] Spiskovi domaćinstava u ukupno 89 sela, zaselaka i drugih naseobina ovog vlastelinstva predstavljaju ujedno najopsežniju onomastičku građu srpskoga srednjeg veka. Ogromna većina imena i naziva je bez dvoumljenja srpskog porekla, tako da ce čitava teritorija dečanskog vlastelinstva u prvoj polovini XIV veka mora smatrati čisto srpskom etničkom oblašću. Albanski elemenat je ovde u to vreme sasvim neznatna manjina. Sva sela koja su danas nastanjena Albancima bila su tada srpska. Albanske su samo tri naseobine [od 89], i to dva sela u Altinu i Zeti, i jedan katun, takođe u Zeti, tako da su od 2166 ratarskih kuća i 266 "kuća" u katunima [tj. od ukupno 2432 kuće] samo 44 albanske, dakle 1,80%.
Drugi izvori iz nemanjićkog perioda govore i o albanskim katunima istočno od današnje državne granice [grupa katuna severno od Prizrena u Arhanđelskoj hrisovulji], ali nema sigurnih lingvističkih dokaza o prisustvu albanskog etnikuma u predelima dalje ka severoistoku u nemanjićkoj eposi.[14] Naprotiv, posedi gračaničkog vlastelinstva, prema povelji iz 1321-1322, pokazuju čisto srpsku etničku situaciju ovog područja. Zemljišni posedi gračaničkog vlastelinstva u predelu Kosova nalazili su ce u neposrednoj okolini manastira Gračanice, oko reke Gračanke, između Prištine i varošice Janjeva, zatim u srednjem slivu reke Sitnice, neposredno oko Lipljana, pa u izvorištu Sitnice oko Bare Sazlije na Paun-polju, u srednjovekovnim župama Moravi - današnja okolina Gnjilana, i Topolnici u slivu Krive Reke [okolina Novog Brda] i u Pologu oko Tetova van teritorije Kosova.[15]
Neosporna je istorijska činjenica da ce na širokom području Kosova i Metohije od ranog srednjeg veka do propasti srpske države čuva kontinuitet srpskog naroda, te da su sve zemlje severozapadno, severno i severoistočno od linije Skadarsko jezero-Komovi-Prokletije-Šara bile naseljene homogenim srpskim stanovništvom, s tim što su u planinskim krajevima bili manje ili više brojni katuni vlaške tradicije na putu ka spontanom posrbljavanju; srazmerno manji broj katuna predstavljale su pokretljive skupine Albanaca stočara, koji ce nisu podavali asimilaciji, ali ce baš zato pomen "Arbanasa" i albanskih imena u srednjovekovnim poveljama mora ceniti kao tačan. Sigurno je i to da je u osnovi kosovskog stanovništva ležao prvobitni sloj Srba, koloniziranih u razdoblju od VII do XII veka, a da ce on u nemanjićkoj državi, u povoljnijim i mirnijim političkim, socijalnim i ekonomskim uslovima stalno osvežavao i umnožavao migracijama srpskog naroda sa raznih strana, verovatno pre svega iz raških, ali i iz zetskih predela. Prisustvo drugih narodnosti na ovom području u srednjem veku nije sporno pa nije potrebno ni dokazivati tu činjenicu, ali sve ove kolonije zanatlija, trgovaca i rudara [uglavnom Sasa, Grka i Albanaca, da ne govorimo o Dubrovčanima, koji ce ne mogu posmatrati kao druga narodnost], i pomenuti katuni Albanaca u okolini Prizrena, ne dovode u pitanje srpski karakter cele oblasti, jer ce ukupan procenat demografske zastupljenosti nesrpskog elementa kreće oko 2%, pa i to pretežno u zapadnim delovima kosovsko-metohijske oblasti, u planinskoj zoni i nešto malo u gradovima.
