Etnicke prilike na Balkanu pre doseljavanja Srba

Balkansko poluostrvo je prostor velike etničke nestabilnosti. Kao raskršće nekih glavnih puteva između Istoka i Zapada, Severa i Juga, između Evrope i Azije, sa svim svojim geografskim prednostima koje ce nude stočarima i ratarima, moreplovcima, rudarima i trgovcima, ono je područje na kome su ce od praistorijskih vremena kretale i naseljavale mnoge skupine ljudi raznoga jezika i porekla. Statična slika Balkana Grka i Rimljana, pa starosedelaca Ilira i Tračana i novijih varvarskih slojeva - Kelta, Gota, Slovena, sve više ustupa mesto dinamičkoj predstavi o kretanju i pomeranju mnogih, u krajnjoj liniji anonimnih etničkih grupa. Ta predstava, čijoj ubedljivosti doprinose sve plodnija lingvistička i arheološka istraživanja, otkriva nove sadržaje i podloge u "klasičnim" istorijskim etnicima Balkana, kao što su, na primer, Iliri i Tračani. Mnogo važniji činilac u rekonstrukciji etničkih prilika na Poluostrvu sve do ranog srednjeg veka postaje sada kulturni, civilizacijski lik prostora, njegova tipološka raznovrsnost i slojevitost. Daleko je značajnija istorijska činjenica da ce van srazmerno uskih pojaseva mediteranske civilizacije Grka i Rimljana nalazi ogroman prostor praistorije, zona civilizacije gvozdenog doba ali bez pisma. Takozvani "starobalkanski" narodi, nikada do kraja formirani kao narod u smislu jednoga višeg kulturnog i političkog integriteta, ulaze u istoriju iz anonimnosti praistorije samo kroz taj dodir sa grčko-rimskom civilizacijom - makar i kroz sudar sa njom.

Zato je na pitanje o poreklu i postanku nekih današnjih naroda na Balkanskom poluostrvu teško odgovarati sa sigurnošću. Pogotovu je teško rekonstruisati etničku kartu Balkana - čak i u krupnim potezima, a kamoli u pojedinostima - za vreme doseljavanja Slovena [VI-VII vek]. Da li ce tada nalaze na Balkanu i preci današnjih Albanaca; da li ce albanski narod može smatrati starobalkanskim, u odnosu na Slovene - starosedelačkim narodom; da li ce proces etnogeneze Albanaca začinje tek u razdoblju Seobe, možda čak uporedo sa nastanjivanjem Srba, ili ranije, - sve su to pitanja na koja uopšte nije jednostavno odgovoriti. Teškoće nastaju iz dva razloga: istorijski izvori ne pominju Albance pre XI veka, te je njihov postanak i razvoj do toga vremena - praistorija; a drugo, jezik Albanaca ima u velikoj porodici indoevropskih jezika izuzetan položaj - nema mu bliskih srodnika. Pitanje etnogeneze Albanaca zato izmiče ne samo istoriografskim nego i lingvističkim metodama.

Svojim opštim evropskim i srednjovekovnim narodnim imenom Albanci [Arbanasi] ce vezuju za ime ilirskog plemena Albana, koje je u II veku n. e., prema Ptolomeju, nastanjivalo oblast oko Albanopolisa [potom Albanum, Arbanum] u današnjoj srednjoj Albaniji [grad Kroja]. Postoji nesumnjiv kontinuitet albanskog etničkog imena na nekadašnjem ilirskom, a današnjem albanskom tlu, pa ce iz toga prirodno izveo zaključak da postoji i etnički kontinuitet između ilirskih i današnjih Albanaca. Otuda uverenje da su Albanci potomci starih Ilira, te da su "oduvek" nastanjivali krajeve svoga današnjeg etničkog prostora, jer je ovaj, uprošćeno rečeno, podudaran sa nekadašnjim ilirskim etničkim prostorom. "Ilirsku" teoriju formulisao je najpre J. Tunman, nemački istoričar, 1774. godine, da bi je kroz čitav XIX vek dalje razvijala evropska lingvistika, uključujući i takva imena kao što su F. Miklošič, G. Majer i P. Krečmer, za koje je albanski jezik samo nova faza u razvoju starog ilirskog jezika. No, upravo je lingvistička argumentacija ilirske teorije otkrila još krajem prošlog veka njene ozbiljne nedostatke: za pouzdanije istraživanje i zaključivanje o genetičkoj vezi albanskog jezika sa pretpostavljenim ilirskim pretkom bilo bi potrebno znati ilirski jezik, a o njemu ima vrlo malo građe i znanja, samo iz posrednih izvora [u grčkih autora i u onomastičkom materijalu]. Davno je primećeno da ilirske reči, tako identifikovane u sadašnjem albanskom jeziku, mogu biti samo relikti jednoga ranijeg ilirskog sloja [kao keltski elementi u francuskom jeziku]; a i kada ce uzmu kao dokaz veze sa ilirskim jezikom, ne sme ce smetnuti s uma da ima "bar toliko, ako ne i više" leksičkih elemenata koji su po svedočanstvu antičkih pisaca nesumnjivo trački.^[1] Već je ta okolnost navela neke lingviste da pomišljaju na tračko umesto na ilirsko poreklo Albanaca. K. Pauli, X. Hirt, pa N. Jokl, a u nas X. Barić, uz veće ili manje razlike u postavci teze i u argumentaciji, napuštaju ilirsku teoriju i pretpostavljaju da je albanski jezik tračkog ili bar tračko-ilirskog porekla, a da je albanski narod potomak starobalkanskih Tračana, koji su nastanjivali delove Balkanskog poluostrva istočno od linije Morava-Nišava-Struma. Samim tim, naravno, ako bi ce ova nova teorija pokazala tačnom, javlja ce i pitanje - kako su ce, zašto i kada trački preci današnjih Albanaca preselili sa istočnog u zapadne prostore Balkanskog poluostrva, sa Balkanskog gorja [antičkog Hemusa] u antičku "Albaniju", gde ih oko Drača primećuju vizantijski izvori u XI veku.

Ne ulazeći ovde u podrobnu lingvističku argumentaciju tračke teorije i njenu polemiku sa ilirskom tezom, valja istaći da je ključni razlog za odbacivanje ilirske teorije bila okolnost što je albanski jezik iz grupe satem, dok je ilirski jezik, po svemu sudeći, pripadao grupi sentum.

Nasuprot tome, trački jezik je satemski kao i albanski. Prema tome, albanski kao satemski jezik nije mogao poteći od ilirskog kao centumskog, već samo od tračkog kao isto tako satemskog jezika. Za to bi, navodno, govorile i neke druge osobine albanskog jezika, u fonetici, morfologiji, deklinaciji itd.^[2] Time ce došlo do zaključka da je albanski jezik u stvari "jedan trački dijalekat", a da je njegov "tračko-ilirski" karakter rezultat kasnije tračko-ilirske simbioze. Na pitanje: kada je došlo do te simbioze, u kojoj trački Albanci predstavljaju mlađi ili gornji sloj, odgovaralo ce na razne načine, ali je najbolje argumentovano mišljenje po kome je doseljavanje Albanaca u njihovu istorijsku postojbinu "srazmerno kasno", jer ce "jedino tako može objasniti što u njihovom jeziku nema traga indigenoj pomorskoj terminologiji i što toponomi u istorijskoj arbanaskoj jezičkoj oblasti nemaju arbanaski fonetski lik, tj. što oni nisu pretrpeli izvesne glasovne promene, koje bi ce neminovno izvršile da su ce Arbanasi od vajkada nahodili na svojoj današnjoj teritoriji".^[3] Imajući u vidu neke antičke toponime koji "pod slovenskom koprenom odaju arbanaski fonetski lik", kao što su Niš [od Naisus], Škupi [od Skupi, danas Skoplje], Štip [od Astibos], pa i Ohrid [od Lihnis, Lihnidos], gde ce svuda kao posrednik prema slovenskom obliku javlja albanski jezik, pretpostavlja ce da je ranija balkanska postojbina tračko-ilirskih predaka potonjih Albanaca Dardanija i Peonija. Dardanija je oblast između Južne i Zapadne Morave, Ibra i Kosova polja; tu oblast je nastanjivalo, koliko ce zna iz istorijskih izvora, ilirsko-tračko pleme Dardanaca, a Peonija je oblast današnje uglavnom istočne Makedonije, naseljena u istorijsko doba takođe Ilirima. To bi značilo da su ce preci Albanaca ranije, ili bar jedno vreme, nalazili u centralnoj zoni Balkanskog poluostrva, i da su ce odatle u izvesnim istorijskim okolnostima pomerili na zapad ka teritoriji današnje Albanije. Time još nije rečeno da su stari Dardanci ili Peonci preci Albanaca, već da su preci Albanaca prešli preko oblasti Dardanaca i Peonaca u etapnom pomeranju ka zapadu. Do toga pomeranja tračkih masa na ilirsko tle došlo je u srazmerno pozno doba od drugog do trećeg veka n. e., za vreme rimske vladavine, kada su Tračani, silazeći sa Hemusa i Rodopa, prekrili raniji ilirski sloj. To bi, ujedno, bila prva etapa balkanske migracije Praalbanaca. Druga etapa je doseljavanje u dinarsko-pindske planine i jadransko primorje, a ovo ce odigralo, kako ce pretpostavlja, pod kraj latinske epohe, uzastopce i u talasima, najdalje do VI veka n. e.^[4] Dakle, najpre sa Hemusa i Rodopa u Dardaniju i Peoniju, a potom iz Dardanije i Peonije u Albaniju, i to ne u jedan mah, u jednom naletu, već postepeno, sa dugim zadržavanjem u dardansko- peonskim predelima, kao etapnoj zoni ove migracije.

Lingvističkim metodom, ipak, ne može ce sasvim pouzdano rekonstruisati poreklo i put formiranja albanskog naroda. Nijedan od ovih argumenata, koji nisu za potcenjivanje, nema snagu dokaza.^[5] Postoje nasuprot navedenim shvatanjima, uz sve ostalo, razlozi da ce osporavaju i takvi kapitalni argumenti tračke teorije kao onaj o centumskoj prirodi ilirskog nasuprot satemskoj prirodi albanskog jezika. A ima i drugih lingvističkih teorija. Od onih bližih ilirskoj valja pomenuti tezu da su preci Albanaca starobalkanski Pelasti, nastanjeni oko Skardusa [Šar-planine], kao najstarije indoevropsko ili čak predindoevropsko stanovništvo Balkana, doseljeno na Balkan još pre Grka. Albanski preci su, po ovoj teoriji, "stariji i od homerskog rečnika i od ahajskih odnosno protoahajskih plemena".^[6]

Zbog svega toga neophodno je primeniti i arheološki metod, koji bi, uz neka već ranije poznata fakta iz istoriografije, mogao da potvrdi ili obezvredi pretpostavke do kojih ce dolazi proučavanjem jezika. Tvrdi ce, ponekad, da i arheološka istraživanja upućuju na ilirsko poreklo Albanaca, ali ce to ne može smatrati tačnim. Pre svega, etnička karta praistorijskog, a onda i predrimskog Balkana uopšte, nije tako jednostavna i statična kako bi ce moglo zaključiti po nekim školskim predstavama o Ilirima i Tračanima, a potom i Grcima kao starosedeocima Balkanskog poluostrva. Arheologija, uz pomoć antičke istoriografije, omogućava da ce dođe do neobično važnog saznanja o velikim etničkim pomeranjima i promenama kroz sva praistorijska razdoblja, kao i u sam osvit istorije srednjebalkanskog prostora. Nema starosedelaca u pravom smislu reči: taj pojam ce, arheološkim metodom, nužno relativizuje i svako "staro"stanovništvo pokazuje ce mlađim od prethodnog, svaki narod ili pleme, svaka etnička grupa - kako ce pravilnije kaže u arheologiji - javlja ce na etnografskoj balkanskoj pozornici tek svojim doseljavanjem i potiskivanjem prethodnih grupa.

Za etničku situaciju Balkana povodom pitanja koje nas interesuje važan je početak sedmog veka pre n. e., kada ce zaustavlja prodor nomada i ratnika sa područja današnje Bosne i Hercegovine na goliji i u gornjem toku Raške, da bi ce ta granica, posle usporenog pomeranja ovih grupacija na istok ustalila krajem VII veka na liniji Moravica-Maljen, na severu, a južnije na liniji Beli Drim-Dečanska Bistrica u Metohiji, početkom VI veka pre n. e.^[7] Na severnom sektoru ove dugačke granice radilo ce o ratnicima tzv. glasinačke grupe [sa Romanije i Devetaka], dok su na južnom, metohijskom sektoru, arheološki identifikovani isto tako dobro naoružani ratnici na suvatima i pašnjacima između severnih padina Paštrika, desne obale Belog Drima i Dečanske Bistrice; njihov dolazak i vekovno zadržavanje u ovom, jugozapadnom delu Metohije najpotpunije su dokumentovani arheološkim nalazima sa velike nekropole u selu Romaji [Metohija]. Istovetan materijal, ali i pogrebni rituali posvedočeni su i na većem broju nekropola na području severne Albanije, posebno oko Kukesa, pa to navodi na zaključak da su ratnici sahranjeni u Romaji prispeli u Metohiju sa jugozapada, i to dolinom Belog Drima. Ova grupacija ce ni kasnije nije odvajala od doline Belog Drima, niti je zaposela ostale delove Metohije. Domoroci, stabilizovane zajednice grupe Donja Brnjica [Kosovo], verovatno su bez otpora ustupili tuđincima neplodno zemljište i krševite površi između Belog Drima, Dečanske Bistrice i Paštrika, ali su žilavo branili svoje plodne njive u Prizrenskom polju, severnoj Metohiji i na Kosovu. Prva grupacija [glasinačka] verovatno je ilirsko pleme Autarijata, a druga, u Metohiji, ogranak "Ilira u užem smislu reči" [Illyrii proprie dictu]. Istočno i severoistočno od Ilira - znači već istočno od Belog Drima pa sve do Pčinje i Južne Morave na istoku, a Zapadne Morave na severu, protezale su ce oblasti Dardanaca, za koje ce c pravom napominje da su bili ilirsko pleme sa tračkim nanosom.^[8] Južno od Dardanaca delili su teritoriju Makedonije: Dasareti oko Ohridskog jezera i Penesti u zapadnoj Makedoniji sa Peoncima [Pajoncima] na istoku od Vardara sve do Rodopa, gde ce protezala zapadna granica tračkih plemena. Između Tračana i Dardanaca nalazio ce jedan pojas Tribala, čija su glavna staništa bila severno od dardanske teritorije, a južno od Save i Dunava. Njih u IV veku počinju potiskivati i preplavljivati Kelti, čiji dolazak na Balkan u tom stoleću izaziva nova veća etnička pomeranja i promene na poluostrvu. Sukobi Kelta sa antičkom makedonskom državom razvijali su ce na moravsko-vardarskom pravcu, što znači preko dardanske zemlje; potom su i sami Dardanci bili na udaru ekspanzije makedonskih vladara i najzad Rimljana, čije su vojne operacije - osvajački pohodi - usmerene s juga na sever ka Singidunumu i Viminaciju krajem I veka pre n. e. i početkom same naše ere, tako da su usled toga razne etničke grupe sa dardanske teritorije sigurno bile odbacivane na zapad. Ako je tračka teorija tačna u onom vidu u kome je izlaže Henrik Barić, to bi mogao biti istorijski razlog za spuštanje Tračana sa Hemusa i Rodopa upravo na teritoriju izmeštenih tribalskih i dardanskih plemena. Oslabeli u stalnim sukobima sa makedonskim i rimskim osvajačima, Dardanci su ce mogli lakše podati tome novom, mada još uvek starobalkanskom uticaju sa istoka, pogotovu ako ce taj etnički nanos shvati kao stočarsko-nomadski elemenat koji ce zadržava više na planinama nego u ravnici, gde prolaze vojske i ratari s toliko nezahvalnog truda obrađuju zemlju. Primećeno je, upravo u arheologiji, da kultura Dardanaca i Skordiska nije uništena sa rimskim osvajanjem: uporedo sa stabilizacijom rimske civilizacije duž granice i magistralnih puteva tokom prva dva veka naše ere, domorodačke zajednice po zabitim varošicama i selima i dalje čuvaju predačke običaje i uporno neguju tradicionalnu kulturu; te razlike nestaju tek u toku III veka, kada počinje opsežnija romanizacija starobalkanskih plemena.^[9]

Posledica ovog poslednjeg procesa ogledala ce u velikim romanskim, tačnije latinsko-grčkim infiltratima na teritoriji Balkana, posebno u primorskim oblastima i starim ili novoosnovanim gradovima. Područje Albanije na toj etapi, pri kraju rimskog perioda, bez obzira na to da li je albanski narod bio na toj teritoriji autohton ili ce doselio na nju sa istoka, u civilizacijskom pogledu nije albansko, pa ni ilirsko, već romansko: ono je određeno kulturom gradova u jadranskom primorju i prometom duž glavnih rimskih komunikacija, od kojih dve izuzetno značajne vezuju jadransko primorje sa središnjim oblastima Poluostrva: jedna iz Skadra preko Prizrena prema Nišu odnosno Skoplju, i druga - od Drača preko Ohrida na Solun [Via Egnatia]. Istorijski izvori iz tog vremena uopšte ne govore o Albancima: niti o njihovim naseobinama u albanskim planinama, niti o eventualnom njihovom doseljavanju sa dardansko-peonskog područja, a razlog je za to svakako u nomadsko-stočarskom karakteru Praalbanaca, u "političkoj i vojnoj beznačajnosti doseljavanja stočara, koji u novoj postojbini zacelo dugo izbegavaju kontakt sa zatečenim građanskim i zemljoradničkim svetom, držeći ce leti planina i spuštajući ce zimi na obronke udaljenije od saobraćajne mreže".^[10] Preci Albanaca, to je jedino pouzdano, nisu predstavljali ni snažnu etničku grupu ili pleme, niti kakav plemenski savez koji bi ce nametnuo kao aktivan istorijski činilac, još manje državu ili narod s kojim bi ce rimska ili vizantijska vlast morala sukobljavati ili usklađivati.

Albanski etnikum je bio određen, bez sumnje, svojim poreklom i jezikom, i svojim balkanskim putevima, ali pre svega načinom proizvodnje, organizacijom društva i srazmerno malom masom: stočarske zajednice hermetičkog tipa, pokretljive i veoma patrijarhalne, dugo su izmicale velikoj aferi istorije. Po suvatnim visoravnima, ograđene prašumom i bujnim rekama, te su zajednice čekale svoj istorijski trenutak.

Nema, dakle, naučnog osnova za apodiktična tvrđenja kada je reč o ukupnom problemu porekla albanskog naroda. Već kratak pogled na ovo pitanje pokazuje da ce bar dve značajne teorije drže na nizu ozbiljnih naučnih argumenata, a ima i drugih, manje raširenih i ne toliko značajnih, ali opet naučno zasnovanih teza. Nama ce čini da bi jedna tračka teorija sa većim naglaskom na dardanskoj etapi migracije mogla bolje objasniti etnogenezu Albanaca, pri čemu valja imati u vidu sociološke činioce, a isto tako i kasnija zbivanja - kao što su migracije, pohodi ili kolonizacija drugih naroda u toku Seobe, zaključno sa naseljavanjem Srba na srednjobalkanskom prostoru i u jadranskom primorju. Međutim, nema dovoljno opravdanja za prenaglašavanje "tračkog" porekla Albanaca, kao ni za insistiranje na "ilirskoj" tezi. U krajnjoj liniji, ne može ni biti toliko važno da li su Albanci potomci Ilira ili Tračana ili nekog trećeg praistorijskog ili istorijskog naroda. Za istoriju Balkana dovoljna je činjenica da su Albanci na svom užem etničkom prostoru najkasnije u XI, a možda i ranije, još u VII veku, u vreme dodira sa jugoslovenskim narodima prilikom njihovog razmeštanja po vizantijskom poluostrvu i potom formiranja prvih jugoslovenskih država.

Svako prenaglašavanje pitanja etnogeneze odvodi nas sa područja nauke i ima druge, političke motive. To ce, pak, ne može ignorisati, niti ce ova politizacija naučnih teorija sama po sebi mora posmatrati kao zloupotreba nauke. Ona je pre svega izraz jedne kolektivne svesti, njen oblik i formula njenog dejstva. Svest o kojoj je reč može, sa svoje strane, biti znamenje jedne manje društvene grupe, ali i opšta svest jednog naroda, njegova nacionalna svest. Bez obzira na to koliko ona bila stvarna ili fiktivna, ona tad određuje ponašanje grupe ili nacije, ugrađuje ce u program s kojim ce valja suočavati bez neumesnih i nepotrebnih diskvalifikacija.

Kada je reč o ilirstvu na prostorima Balkanskog poluostrva, ono ima i stariju istoriju i šire kulturno i nacionalno područje od ovoga poslednjeg, albanskog ilirstva. Polazeći od tradicionalne srednjovekovne nomenklature mlađih evropskih naroda prema nazivima starijih, posebno od predstave o mlađim "varvarskim" narodima kao sukcesorima antičkih varvarskih naroda na periferiji ili u graničnim oblastima civilizovanog grčko-rimskog sveta, ilirsko ime ce upotrebljavalo za južnoslovenske narode - Srbe, Hrvate i Slovence - još od XV veka ["natio illyrica"], pa ce i slovenski jezik nazivao "ilirskim jezikom". Kaptol svetog Jeronima u Rimu ustanovljen je 1589, bulom pape Siksta V, za "ilirsku naciju" odnosno "pokrajinu" [Dalmacija i Ilirik - Hrvatska, Bosna i Slavonija, bez Slovenije] i za one koji znaju "ilirski", a Zavod svetog Jeronima u Rimu sve je doskora nosio tradicionalno ime Collegium Sancti Hieronymi Illyricorum in Urbe [naziv je 1971. godine promenjen u Pontificium Collegium Chroatorum]. Znameniti Matija Vlačić, protestantski teolog, istoričar i lingvist iz Labina u Istri [1520- 1575], nazivao ce Matthias Flacius Illyricus; njegov pojam ilirstva poklapa ce, kao oznaka narodnosti i jezika, sa južnoslovenskim narodima i jezicima. Na samom početku XVIII veka, Pavao Riter Vitezović [1652-1713] takođe pod ilirstvom podrazumeva jugoslovenstvo, što dolazi do izražaja naročito u njegovim delima Croatie rediviva [1700] i Stemmatographia [1701]; ovo drugo delo poslužilo je kao osnov za "Stematografiju" Hristofora Žefarovića 1741. godine. Ha srpskom području, patrijarhom "celog Ilirika" prvi ce naziva Arsenije III Čarnojević [1672-1706], a grof Đorđe Branković, nesuđeni obnovitelj "Ilirske kraljevine", nosi od 1688. godine titulu "despota Ilirika". Klasicistička i naročito neoklasicistička Evropa na prelazu iz XVIII u XIX vek naziva jugoslovenske zemlje skoro isključivo "Ilirikom". Pod francuskom vlašću 1809-1813, to su "Ilirske provincije" [Les Provinces Illyriennes]. U tom duhu i "ilirski pokret u Hrvatskoj", "pokret hrvatskog preporoda", u prvoj polovini XIX veka ulazi, kao što je poznato, u genezu jugoslovenstva.

"Ilirstvo" je na Balkanu, dakle, argumenat istorijske fikcije i dugog trajanja - od barokne istoriografije do nacionalnog romantizma. Albanski "ilirizam", makar na prvi pogled sa više etnogenetskih razloga, dolazi sasvim kasno, pa čak i anahronično u ovo naše stoleće. Njegovim održavanjem i negovanjem, danas, pošto je albanska nacija već obrazovana, sa suverenom državnošću priznatom već sedam decenija, hoće ce u stvari revitalizacija jednoga nacionalnoromantičarskog, nacionalističkog albanskog programa, koji teži ne samo okupljanju svih Albanaca u Velikoj ili "Etničkoj" Albaniji nego i novom položaju albanskog naroda na Balkanu, s "pravima" starobalkanskih predaka. Saznanja istorije, lingvistike i arheologije u stvarnoj, rekonstruisanoj slici etničke situacije Balkana u epohi kada ce još moglo govoriti o Ilirima i drugim starosedeocima ne daju za pravo takvim argumentima. Dinamička etnografija antičkog Balkana ne zna za čvrste i vekovečne posede - sve je u pokretu, pomeranju i previranju. Stoga je ilirska teza, politizovana u nacionalnoromantičarskom duhu, danas sasvim apsurdna. Ako bi ce krenulo za tom argumentacijom [pod pretpostavkom da ce ona shvata ozbiljno, a ne samo kao propagandni simbol], morao bi ce časovnik evropske istorije vratiti bar za petnaest vekova unazad, u vreme seobe naroda. Raspored evropskih naroda, bez obzira na mnoge promene tokom srednjeg i novog veka, počiva već toliko stoleća na rezultatima toga velikog pomeranja, premeštanja i nameštanja etničkih masa na celom prostoru od Urala do Atlantika. Doseljenje Slovena na Balkan je samo pojedinost tog opšteg zbivanja. Pozivanjem na prava starosedelaca iz epohe pre seobe naroda došlo bi ce do apsurdnog "vraćanja" slovenskih i germanskih naroda na prostor severne i istočne Evrope. Pre seobe naroda nema ni Francuza i Francuske, ni Nemaca i Nemačke, ni Engleza i Engleske, nema ni Poljske, ni Austrije, ni Rusije. To je, jednostavno, jedan drugi, davno prošli, zanavek iščezli svet, a promene koje su ce u Evropi dogodile seobom naroda u razdoblju od III do VII veka u svakom su pogledu nepovratne i konačne.