IIISrpska drzava i albanci

Najstarije istorijske vesti o Albancima potiču iz XI veka. To su dva podatka: jedan u vizantijskog istoričara Mihaila Atalijata [pisao sedamdesetih godina XI veka], a drugi u Aleksijadi, čuvenom delu Ane Komnine o vladavini njenoga oca cara Aleksija I [1081-1118]. Prema Mihailu Atalijatu, u pohodu vizantijskog sicilijanskog namesnika i uzurpatora Georgija Manijakisa iz Drača prema Solunu 1043. godine učestvuju kao vojnici i "Arvaniti" tj. Albanci.^[1] U sličnoj situaciji, ali sa obrnutom ulogom, javljaju ce Albanci i 1081, tada Normani iz južne Italije na čelu sa Roberom Gviskarom i Boemundom u toku invazije vizantijske obale opsedaju i osvajaju Drač. Vizantincima pomaže tada jedan srpski odred pod dukljanskim princom Bodinom, kao i nešto Arbanasa ["Arvanita"].^[2]

Davno pre toga zemlja nastanjena Albancima bila je poprište važnih političkih zbivanja. Makar koliko od VII veka prožeta slovenskim stanovništvom, njena je etnička situacija u istorijskom pogledu bila još uvek manje značajna od činjenice da su celu teritoriju držali pod svojom kontrolom Vizantinci, opirući ce na romanizovane gradove kao što su Drač, Skadar ili Avlona [Valona]. Dračka tema je glavno organizaciono i strategijsko uporište Vizantije na teritoriji Albanije. Prva veća iskušenja na ovoj teritoriji došla su sa širenjem bugarske države, najpre za vladavine Borisa [oko 852- 888] pa Simeona [888-927, car od 893]. Ova dva bugarska vladara, međutim, ne uspevaju da osvoje Drač i Skadar, mada je Avlona pala. Drač i Skadar padaju nešto kasnije u ruke Samuila [989], kada je cela teritorija Albanije obuhvaćena, makar i za kratko vreme, u ovome carstvu, koje ce pružalo od Crnog mora i Dunava do Neretve i Vrbasa. Vizantijska vlast uspostavljena je u Draču već 1005, a na celom području 1018. Jedanaesto stoleće je vreme upornih nastojanja Vizantije da sačuva za sebe albansko primorje i uspostavi kontrolu nad unutrašnjošću zemlje nasuprot pokušajima dukljanske srpske države da postupno zahvati albanske zemlje; najzad, to je vreme normanske invazije [1081].

Od svih pokušaja političke integracije albanskih zemalja u tome ranom razdoblju njihove istorije za nas su posebno značajna širenja srpske države. Država srpskog naroda ce obrazovala iz manjih plemenskih grupacija i kneževina, poznatih od IX veka, u X i XI veku na prostoru Duklje [Zete], Travunije i Zahumlja, od Neretve do Drima. Na svom krajnjem jugoistoku ova ce država uvlačila u prostor Albanije, zahvatajući čitavu oblast Skadarskog jezera sa gradom Skadrom [1043-1082], i planinsko zaleđe, danas, a verovatno i tada, naseljeno albanskim stočarima.^[3] U doba najveće proširenosti dukljanske srpske države, pod Bodinom [1081-1116], njenim granicama je bila obuhvaćena čitava današnja severna Albanija, svi predeli u Prokletijama severno od Drima, ali i prostrana oblast južno od te reke, uključujući sve male gradove u skadarskim župama [Baleč, Drivast, Sard, Danj, Sapa, Šas, Sv. Srđ i Vakh], kao i planinsku oblast u gornjem toku reke Fani [kasnije Pilot]. To znači da su severnoalbanski pastiri, kao i romanizovani gradovi sa izmešanim stanovništvom, uključeni u srpsku državu još u XI veku, a ne tek krajem XII veka sa osvajanjem Stefana Nemanje, kako ce često, bez istorijskog opravdanja, drži. Bez obzira na sve povremene i kratkotrajne promene [osim vizantijske reokupacije grada Skadra, koja će trajati čitavih stotinu godina, od 1082. do 1180], područje severne Albanije, nastanjeno Srbima, Albancima i romanizovanim etničkim grupama [Vlasima i dr.] po gradovima i planinama, ostaje u srpskoj državnoj celini sa manjim izuzecima sve do sredine XV veka. Bez unutrašnjeg sukoba između pojedinih socijalno uravnoteženih etničkih grupa, bez pokreta za otcepljenje, teritorija severne Albanije za to vreme integrisana je potpuno u srpskom feudalnom društvu.

Još manje ce zapaža jedna druga okolnost: da je kosovsko-metohijska oblast obuhvaćena granicama srpske države još krajem XI veka, a jednim delom već u prvoj polovini X veka. Veliki ustanak Đorđa Vojteha u Makedoniji [1071] povezan je sa širim planovima za oslobođenje Južnih Slovena od vizantijske vlasti. Vojtehovi ustanici obraćaju ce srpskom knezu Mihailu, koji im šalje sina Bodina i vojskovođu Petrila, te Bodin u Prizrenu bude krunisan za "bugarskog cara" pod imenom Petar [verovatno prema imenu sina bugarskog cara Simeona, Petra].^[4][5] ali je Kosovo i davno pre toga, još za srpskoga raškog kneza Časlava [od 927. do oko 950], bilo u granicama srpske države. Granica Srbije bila je tada povučena na jug od Rasa preko Ibra i Mokre planine ka izvorištu reke Kline pa je obuhvatajući grad Drstnik [kod današnjeg sela Drsnika u Metohiji] skretala na zapad i izbijala na dukljansku granicu u Prokletijama negde iznad Plavskog jezera.^[6] Tako je dobar deo Metohije već u prvoj polovini X veka bio uključen u srpsku državu. Neuspeh ovog krupnog poduhvata ne umanjuje njegov značaj, jer je to jedan od prvih velikih pokušaja posle 1018. da ce ujedine slovenske zemlje, a verovatno prvo pripajanje čitavog porečja Belog Drima srpskoj državi. I oblast Kosova polja bila je tada zahvaćena ovim pokretom, s obzirom na Bodinove operacije prema Nišu i Vidinu i dejstva raškog župana Vukana iz utvrđenog Zvečana prema jugu 1092-1093. godine,

Sve do poslednjih godina XII veka nema na teritoriji Albanije nikakvog istorijski zabeleženog pokreta za oslobođenje od stranih vlasti i za uspostavljanje svoje, koliko-toliko nezavisne države. Otpor Normanima krajem XI veka bio je deo jednoga šireg balkansko-vizantijskog fronta. Ustanke protiv Vizantije tokom istoga stoleća, počev od 1035 [Tihomir, Odeljan i dr.], dizali su Sloveni, a ne Albanci. Tek sa slabljenjem vizantijske države pod Anđelima krajem XII veka javljaju ce i prvi pokušaji osamostaljivanja albanskih feudalaca između Škumbe i Drima, sa središtem u Kroji, gde ce porodica Progona [Progon, 1190-1199; Džin Progon, 1199-1208; Dimitrije Progon 1208 -1210] osamostaljuje s prilično jasnom težnjom da suvereno objedini sve albanske zemlje. Dimitrije Progon ce naziva "arhontom Arbanasa" i stupa u međunarodne veze - sa Dubrovnikom, Venecijom i, najzad nemanjićkom Srbijom; oženjen je Komninom, kćerkom Stefana Prvovenčanog. Nastojanje Progona nije uspelo, jer je Epirska država posle prvog pada Carigrada i uspostavljanja Latinskog carstva na Bosforu [1204] preotela Drač i pokorila "Arbaniju". Kao vazalna oblast, Albanija ulazi u sklop grčkoga Epirskog carstva, raširenog od Drača do Korintskog zaliva, sa prestonicom u Arti. Posle propasti Epira [1261] obnavlja ce pokušaj latinske, ovaj put anžujske invazije albanskih zemalja preko Drača. Pod vlašću Karla Anžujskog ujedinjen je veći deo albanske teritorije kao "Kraljevina Albanija" [Regnum Albaniae]: od Drima do ispod Vojuše, sa sedištem u Draču. Ova tuđinska državna tvorevina održala ce do 1286, kada je tu ponovo uspostavljena vizantijska vlast.

Tokom XIII veka, međutim, došlo je do postupnog, ali čvrstog posedanja Kosova i nekih teritorija južno od Prokletija od strane srpske države. Ono što nije polazilo za rukom starim raškim kneževima i dukljanskim vladarima uspelo je vladarima dinastije Nemanjića. Rodonačelnik dinastije i ujedinitelj srpskih zemalja, Stefan Nemanja [1166-1199, veliki župan oko 1170-1196] objedinio je pod svojom vlašću veoma široka područja na jugu i istoku Srbije u razdoblju od 1180. do 1190, kada je zaključen mir sa Vizantijom. Na jugu je to bila, pre svega, etnički srpska oblast Metohija - Patkovo, Hvosno, Podrimlje, Kostrc, Drškovina - s prizrenskom okolinom, zatim Kosovo - Lab, Lipljan, Sitnica, pa Skoplje i predeo oko gornjeg toka Vardara - Gornji i Donji Polog. Za vreme ofanzive prema Duklji [1190] zaposeo je Gornji i Donji Pilot, oblast između Skadarskog jezera i planina u zaleđu.^[7][8] Sve ove oblasti, osim Pilota, bile su već oko pet stotina godina nastanjene Srbima, dok ce albanske skupine javljaju samo po planinama odnosno u nomadskom stočarenju i, kao ranije, u romanizovanim naseljima primorskih gradova. Pilot srpski izvori računaju u albanske zemlje, verovatno zato što je bio nastanjen pretežno Albancima, jer Nemanja uzima oba Pilota [Gornji i Donji] "ot Rabna", tj. od Arbana, od zemlje Arbanasa [Arbanije]; to je, pak, oblast oko reke Drima, koja obuhvata možda i izvorište reke Fani.^[9] Političko integrisanje Kosova i Metohije, kao i severne Albanije, nastavljeno je širenjem srpske države na jug i učvršćivanjem poseda ovih teritorija tokom XIII i XIV veka. Stefan Prvovenčani je nastojao da nastavi širenje prema oblastima koje su ležale uz granice Zete, prema Albaniji. On to ne čini oružanom silom, već diplomatskim putem, te konkuriše Veneciji i Epiru uspostavljanjem rodbinskih i prijateljskih veza sa kućom Progona; oružjem je jedino povratio Skadar 1215, koji je nakratko bio preoteo epirski despot Mihailo I Anđeo [1214]. Albanija je tada područje gde ce sukobljavaju interesi Srbije sa grčkim Epirom, koji u svom širenju na sever hoće da vaspostavi čitavu sferu uticaja i vlasti Vizantijskog carstva; vlast na području "prave" Albanije [Kroja] imali su opet albanski feudalci. Orođavanje sa Nemanjićima nije im smetalo da ce prvom prilikom okrenu neprijateljima Srbije, kao što je to učinio gospodar Kroje, Golem, koji je posle nikejskih osvajanja u Makedoniji okrenuo leđa srpskoj državi i prešao na stranu Nikejaca.^[10] Čitav ovaj pojas u tom trenutku nije mogao da bude zadržan, ali su u sklop države srpske konačno ušle zemlje u slivu Drima i Belog Drima, Kosovo [bar do Lipljana] i čitav predeo istočno od Ibra i Laba preko Južne Morave, obuhvatajući Niš. Na skadarskom sektoru Nemanja je Srbiji vratio Skadar sa celom mrežom malih gradova [1180].

Pomeranje ove granice dalje prema jugu delo je srpskog kralja Milutina [1282-1321]. Njegovim ratnim operacijama 1282. i 1283. godine definitivno je Srbiji priključeno celo područje Kosova i Metohije, a isto tako čitava severna Makedonija do linije koja, povučena sa zapada na istok, obuhvata gradove Debar i Kičevo, Veles, Štip, Velbužd i Zemln, što znači da su ce u srpskoj državi našli ne samo Skoplje sa pomenutim vizantijskim gradovima nego i prostrane oblasti kao što su Polog, Poreč, Ovče polje, Žegligovo, Pijanec. Na teritoriji Albanije, u Milutinove ruke pada Drač 1296, ali oblast oko Kroje ostaje van njegovog domašaja; samo što ce umesto srušene anžujske Kraljevine Albanije tamo za izvesno kraće vreme vaspostavila vizantijska vlast. Anžujci ponovo uzimaju Drač 1304, ali su teritorije severne Albanije ostale pod Srbijom: Karlo Valoa je 1308. godine potvrdio Milutinu "oblast Debra do reke zvane Mat", a vlast srpskog kralja priznavali su povremeno i albanski velikaši u zaleđu Drača.^[11]

Mora ce istaći da je verski momenat igrao posebnu ulogu u slabim izgledima za ozbiljnije uključivanje "prave" Albanije u srpsku državu. Severna, a delimično i srednja Albanije bila je tradicionalno katolička zemlja. Skadarska oblast bila je prekrivena mrežom starih latinskih episkopija: Skadar, Pilot, Drivast, Svač. Papa Jovan XXII organizovao je 1319. čak i akciju protiv Srbije, s pozivom na versku dužnost da ce zbaci vlast "šizmatičkog kralja". U grupi albanskih velikaša kojima ce papa obratio nalaze ce gospodar Kroje Radoslav, titulisan kao "knez Albanije", pa Vladislav Gonoma - "knez Duklje i primorske Albanije", a zatim gospodari predela oko Lješa, primorja južno od Drača, Musakije i drugih krajeva oko srpske granice, čak i znatno južnije od nje na Vojuši, ali sa različitim efektom: srpska vlast u severnoj Albaniji, na primer, nije bila ugrožena ovim akcijama pape Jovana XXI i Filipa Tarentskog.^[12]

Srpski kralj Dušan [1331-1346, potom car do 1355] nastavlja ovu politiku sa većim zamahom i uspehom, ali je najpre morao da slomije otpor zetskih velikaša, udruženih u pobuni 1332. godine sa albanskim feudalcima na čelu sa Dimitrijem Sumom. Politički status severne Albanije u srpskoj državi još od Nemanje i Stefana Prvovenčanog bio je rešen u okviru statusa Zete kao oblasti kojom upravlja naslednik prestola po pravu primogeniture. Tako je istorija severne Albanije u doba Nemanjića, u stvari, istorija Zete. Pobunu zetskih i severnoalbanskih feudalaca Dušan je ugušio bez većih teškoća, te je dobio odrešene ruke za opsežne ofanzivne akcije prema Vizantiji. Skoro čitavu Albaniju, osim Drača, koji definitivno ostaje pod vlašću Anžujaca, Dušan osvaja već u kampanji 1342/43. godine: zauzeti su gradovi Berat, Kanina, Kroja, a kasnije i sav ostatak Albanije sa Epirom. Srbija ce i na makedonskom pravcu otiskuje daleko na jug, do Etolije u Heladi; na jugoistoku granica Srbije je pomerena skoro do ušća Meste odnosno do grada Hristopolja.

Velika Dušanova osvajanja pokrenula su i talas prve velike albanske migracije na jug, u Epir. Albanci ce pedesetih godina XIV veka u većim masama nastanjuju u grčkom Epiru sve do Arte, a delimično i u Tesaliji. U svakom slučaju, razne evropske kombinacije za aktiviranje Albanaca protiv Dušana [na primer, u pismu barskog nadbiskupa Gijoma Adama francuskom kralju Filipu VI iz 1332, gde ce o Albancima razmišlja kao o faktoru unutrašnje nestabilnosti srpske države] nisu ce mogle realizovati, jer su albanski feudalci nalazili svoj interes u podržavanju osvajačke politike kralja i cara Dušana prema grčkim zemljama. Nasuprot očekivanju latinskih posmatrača, oni su bili veoma aktivan činilac Dušanovog imperijalnog programa.^[13] Objašnjenje za ovu prividno prosrpsku orijentaciju albanske vlastele nalazi ce u samom feudalnom ustrojstvu srpske države, u kojoj ce bez obzira na narodnost moglo doći do velikog političkog ugleda i ekonomske moći. Još u doba kralja Milutina albanski feudalci ce uključuju u feudalni poredak srpske države sa zvanjima i beneficijama župana, vojvode ili kaznaca. U Dušanovom carstvu albanske zemlje i velikaši Albanije obuhvaćeni su bez ikakvog izdvajanja i diskriminacije hijerarhijskim feudalnim sistemom.^[14] Po osvajanju Kroje Dušan je potvrdio ovom gradu njegove stare povlastice. Važan je momenat sa državnopravnog stanovišta to što ce u Dušanovoj carskoj tituli Albanci javljaju uz Srbe, Grke i Bugare ["car i samodržac Srbljem, Grkom, Blgarom i Arbanasom" - u povelji iz 1348]. Time je legitimisana činjenica da ce Albanci kao narod uključuju u sastav carstva kao njegov ravnopravni elemenat. Posle Dušanove smrti [1355] albanski feudalci ostaju značajan vojni i politički faktor i u oblastima osamostaljenih gospodara, Simeona Nemanjića-Paleologa i Tome Preljubovića. Inače, proces osamostaljivanja feudalnih gospodara u vreme raspada Dušanovog carstva, kao što će ce videti, teče i na teritoriji Albanije, gde ce postepeno obrazuju oblasti pod dinastičkom vlašću velikaških rodova, Topija, Dukađina, Arijanita, Kastriota, i drugih.^[15]

Za sve to vreme može ce uočiti jasna razlika u položaju Kosova i Metohije u odnosu na severne albanske zemlje. Sasvim je osobena situacija, najzad, onih ostalih teritorija koje u srednjoj i južnoj Albaniji pripajaju Srbiji Milutin i Dušan.

Kosovo i Metohija i druge oblasti na istočnoj i južnoj granici Srbije prema vizantijskoj Makedoniji ulaze u sastav nemanjićke srpske države, kao zemlje u etničkom pogledu srpske. One su zato ne samo odmah i u punoj meri integrisane politički, ekonomski i kulturno nego su čak odmah po pripajanju postale središnje oblasti svekolikog srpskog duhovnog i uopšte nacionalnog života, sigurna osnovica za dalje objedinjavanje i zaokruživanje srpske nacionalne teritorije. Za razliku od toga, severna Albanije je, prema zapažanju mnogih istoričara, prostor veoma osobene etničke simbioze Srba i Albanaca, sa izmešanim stanovništvom, uz znatno prisustvo romanskog elementa, sa etničkim grupama stočara koje su trajno obeležene izvesnim stupnjem izolacije i samoupravnosti. Otuda je integrisanje severne Albanije [u skadarskoj oblasti, u slivu Drima i Fani] sprovedeno pod sasvim specifičnim uslovima. Ono, pre svega, nije praćeno srbizacijom albanskog stanovništva. Za sve vreme nemanjićke Srbije severna Albanija nije ispoljila nikakve težnje ka izdvajanju i samostalnosti. Ove tendencije videle su ce, naprotiv, u drugim albanskim oblastima, južno od reke Mati. Čak i kada nije reč o nekim državotvornim pokretima kojima bi ce htela obrazovati nezavisna Albanija poput Srbije, Bugarske ili Bosne, albanski feudalci ovih oblasti ne prihvataju potpuni suverenitet srpske, ni bilo koje druge države: oni ulaze u izvesne tešnje ili labavije odnose, prihvataju pozicije u feudalnoj strukturi države, ali sa odrešenim rukama.

Osnov tih razlika između Kosova, na jednoj, i albanskih zemalja, na drugoj strani, leži, dakle, u etničkoj podlozi, u specifičnim etničkim prilikama ovih teritorija. Na Kosovu i u Metohiji stanovništvo je već u momentu prvih dejstava srpske države prema toj oblasti u X, potom u XI, i, najzad, u XII veku bilo kompaktno srpsko. Ima mnogo razloga da ce neke teze albanske istoriografije, kako srpska kolonizacija Kosova i Metohije počinje tek sa širenjem nemanjićke države u XIII i XIV veku, odbace kao proizvoljne. Nikakvog osnova nema za tvrđenje o postojanju albanskog "sedelačkog" stanovništva na Kosovu do toga vremena: naprotiv migracija Srba, započeta još u toku seobe naroda, završila ce trajnim naseljavanjem srpskog naroda na Kosovu već pre kraja IX veka. Povrh svega toga, zemlja koju su Srbi tada poseli nije ni uzeta od Albanaca, nego od vizantijskih i romanskih vlasnika ili njihovoga zavisnog ili kakvoga drugog, slobodnog ratarskog stanovništva. Ono što ce zna o socijalnom statusu i rasporedu albanskih stočara u srednjovekovnoj Srbiji potvrđuje naše pretpostavke o tim procesima u razdoblju od VII do IX veka.

Politička integracija Albanaca u srednjovekovnoj srpskoj državi izvršena je u okviru feudalnog sistema bez diskriminacije prema albanskoj vlasteli. Sa svojim starim ili novim zvanjima, stečenim ili tek dobijenim povlasticama, sa baštinama, pronijama i drugim feudalnim pravima albanski feudalci, u meri u kojoj su ulazili u srpsku državu, bili su aktivan činilac te države. U titulama srpskih kraljeva odnosno careva, kao što smo videli, albanski narod je došao i do svojevrsnog državnopravnog legitimiteta. Ovaj ce legitimitet izražavao i u pravima albanske vlastele da učestvuje u radu najviših organa vlasti srpske države, srpskih sabora. Već sa širenjem granica srpske države preko grčkih i albanskih oblasti, kako je primetio Nikola Radojčić, javilo ce pitanje o učestvovanju Grka i Albanaca na srpskim saborima; grčki i albanski arhonti su i učestvovali u radu sabora sa svim pravima srpske vlastele. To, pak, znači da su Albanci zajedno sa Grcima pa i Bugarima učestvovali u donošenju Zakonika cara Stefana Dušana 1349. i 1354. godine.^[16]

U društvenoj strukturi srednjovekovne Srbije razlikuju ce dve kategorije "Arbanasa". Jedno su Albanci kao gradsko stanovništvo, a drugo - albanski stočari, etnička skupina kao socijalna grupa. U prvom slučaju prava ili povlastice albanskog gradskog stanovništva regulisani su opštim statutarnim odredbama, propisima gradskih statuta. U toj kategoriji albanskog stanovništva nema nikakve diskriminacije u odnosu na drugo, nealbansko gradsko stanovništvo - Srbe ili Romane ili neke druge narodnosti [na primer Sase]. Njihova prava i obaveze određeni su socijalnim redom i statusom, a ne etničkom pripadnošću.^[17] Pominju ce i oblasne autonomne uredbe,^[18] a to su u stvari legalizovana običajna prava [Dukađin i sl.], koja su ce održavala dugo, sve do novijeg vremena.

Pozitivne pravne odredbe o Arbanasima stočarima širom srpske države nalaze ce u nizu specijalnih propisa vladarskih povelja, da bi ih na nivo opšteg zakona podigao Dušanov Zakonik. U pitanju su različite situacije dodira, a to znači i mogućnog pravnog odnosa, odnosa sa pravnim elementom, između albanskih stočara i zemljoradničkog, stalno nastanjenog stanovništva sela. Dve su stvari ovde uočljive: jedno, ravnopravnost pred zakonom svih kategorija stanovništva, svih građana, bez obzira na narodnost, a drugo, načelo strogog socijalno-ekonomskog razgraničenja pojedinih grupa stanovništva u feudalnom smislu. Isto tako, važno je i to što ce Arbanasi svagda posmatraju kao kategorija uporedna sa jednom drugom, sa Vlasima, kojih je, očigledno, više i veći je broj pravnih propisa posvećen njima. Ostatak romanizovanog starobalkanskog stanovništva, u srednjem veku uglavnom posrbljenog, Vlasi centralnog balkanskog prostora i planina u jadranskom zaleđu žive na isti način, sa istom organizacionom strukturom kao i Arbanasi. I jedni i drugi su stočari pokretnih staništa, u stalnom sezonskom pomeranju s planine u ravnicu i obrnuto, sve do teritorijalizacije katuna u XV veku. Otuda i potreba da ce taj dinamički momenat njihovoga života reguliše kako ne bi dolazilo do sudara sa drugim grupama stanovništva. U Zakoniku ove ce odredbe odnose na slučajeve tzv. "potke", a to je šteta koju jedna društveno-ekonomska zajednica [npr. selo] učini drugoj. Vlasi i Arbanasi, stočari, mogli su takvu kolektivnu štetu učiniti jednoj agrarnoj zajednici, selu, spuštanjem svojih stada na zimovišta bez dogovora sa seljanima ili narušavajući dogovor.^[19]

U darovnicama srpskim manastirima Arbanasi ce pominju redovno uz Vlahe uglavnom u vezi sa potrebom da ce obezbedi integritet crkvenih prava ili samog poseda koji ce poveljom konstituiše. Tada ce ove kategorije stanovništva ograničavaju u pravima koja im inače na drugom terenu načelno i u praksi pripadaju. Ako je bilo običajem prihvaćeno da vlaški i albanski stočari mogu silaziti u ravnicu i boraviti na "tuđoj" zemlji kao u zimovištu, onda ce posed darovan manastiru obezbeđivao od te običajne obaveze izričitom zabranom zimovanja, na primer još u Vranjinskoj povelji kralja Vladislava iz 1242, gde ce propisuje da "ni Arbanasin tu nema zimovišta".^[20] Zemljište darovano Hilandaru izuzeto je, isto tako, od obaveze da po običajnom pravu omogući napasanje tuđe stoke; tu ce, pak, Arbanasi stavljaju u isti red sa Vlasima ili vlastelom "velikom i malom" - zabrana u Dušanovoj Hilandarskoj povelji iz 1355. godine.^[21] U drugoj povelji iz te godine [17. maja 1355], propisuje ce da u metohu Sv. Petra Koriškog kod Prizrena ne sme da napasa svoje stado "ni vlastelin, mali ni veliki, ni Vlah ni Arbanasin"; u protivnom slučaju, ćefalija prizrenski ili gospodar zemlje ovlašćen je da "uzme od njih 300 ovnova, ni suda ni pre, kako piše u hrisovulji svetoga Kralja [Milutina - D. B.], i knjiga sudbena Carstva mi, kako im je sudilo Carstvo mi sa Arbanasi".^[22]

U drugim poveljama ne isključuje ce mogućnost korišćenja manastirske planine [planinskog pašnjaka], ali ce to uslovljava odobrenjem igumana; tada ce određuje naknada koju Vlasi i Arbanasi moraju dati manastiru - u slučaju manastira Dečana, prema hrisovulji iz 1330. godine, oni su dužni da "donose crkvenu so od Svetog Srđa", obavljajući na taj način velik i težak transportni posao [iz skadarskog primorja do Dečana].^[23] Slično tome, u Dušanovoj Svetoarhanđelskoj povelji traži ce od Arbanasa da prenose ovom manastiru kraj Prizrena ulje iz Bara, opet istim tim karavanskim "zetskim" putem.^[24] Poveljom kralja Milutina oko 1300. godine dato je Arbanasima pravo da pored drugih kategorija stanovništva - Srba, Latina i Vlaha, mogu dolaziti na crkveni panađur [sajam] o hramovnoj slavi Svetog Đorđa-Gorga kod Skoplja, ali uz plaćanje zakonske carine po tarifi koja ce primenjivala i u Tetovu, Gračanici i drugim crkvama.^[25]

Albanci su u svim pravima i dužnostima bili izjednačeni sa ostalim grupama stanovništva, osim specijalnih statusnih prava i dužnosti u sklopu feudalnog sistema. Pogotovu ce mora istaći da je načelo jednakosti važilo za njih i u oblasti procesnog i krivičnog odnosno kaznenog prava. Jelenina povelja manastiru sv. Nikole na Vranjini [Skadarsko jezero] izričito propisuje da će svi podložnici ovog feuda, bilo da su Srbi, Latini, Vlasi ili Arbanasi, odgovarati kralju za svoj prestup ili učinjenu štetu, te ce predviđa jedinstvena kazna u visini od 500 perpera.^[26] Tako isto i sa opštim ili specijalnim dažbinama: Arbanasi su opterećeni onoliko koliko i Srbi. U pomenutoj Svetoarhanđelskoj povelji iz 1348, kojom ce ovom kraljevsko-manastirskom vlastelinstvu dodeljuje i devet arbanaških katuna [stočarskih naseobina u planini], "sa svim starim međama", Arbanasima je propisana ista "rabota" kao i Srbima: "Arbanasi, koji ce nalaze u crkvi, da rade kao i Srbi i da daju od odra dinar ili poleuknu od žita".^[27][28] iz čega zaključujemo da ce arbanaško naselje, ukoliko ce pod ovim nazivom podrazumeva selo sa već stalno nastanjenim Albancima, posmatra kao agrarna zajednica sa utvrđenim pravima, koja ce ni u ovom slučaju neće dovesti u pitanje. Povelja Dušanova manastiru sv. Bogorodice u Arhiljevici, verovatno iz 1354, daje ovom manastiru i "selo Arbanasi sa svim pravinama",

Kada je reč o pravima Arbanasa u srednjovekovnoj Srbiji, naša ce znanja mogu proširiti i preko ove građe koja ce neposredno i izrično odnosi na Arbanase, zagledanjem u odredbe o statusu stočara Vlaha ["zakon Vlahom"]. Postoji opravdana pravnoistorijska pretpostavka o istovetnosti njihovog položaja u pravima i obavezama, pa ce i one odredbe u poveljama i Zakoniku gde ce pominju samo Vlasi mogu protegnuti i na albanske stočare, kao opšte statusno pravilo za sve stočare koji žive u pokretnim "naseobinama", zapravo u nomadskim katunima na jednom užem ili širem geografskom području. Postavlja ce pitanje da li su stočari [Vlasi i Arbanasi] na neki način "teritorijalizovani" u međama jednog vlastelinstva ili su slobodni da prelaze iz jednog vlastelinstva u drugo, odnosno iz jedne župe u drugu. Do konačne teritorijalizacije katuna doći će tek u XV veku, kada ce već po sačuvanoj građi zna da ce na zetsko-albanskom prostoru nahode prve plemenske zajednice Arbanasa, ali i Srba stočara u sasvim određenim i omeđenim planinsko-ravničarskim oblastima. Ali u XIII i XIV veku kao da nema ove omeđenosti i stroge vezanosti za jedan prostor, osim što ce može pretpostaviti da su stočari imali utvrđene pravce i zone svog kretanja, makar koliko ti pravci i zone bili izduženi. Vlaški, a tako isto i albanski katuni imali su posebnu organizaciju, sa starešinama koji su imali velika ovlašćenja u upravljanju i rukovođenju zajednicom, komandovanju u slučaju oružanih sukoba i suđenja u svim sporovima [knez, premićur, čelnik]. Ima, dakle, elemenata rodovske i plemenske organizacije. Ipak, pretpostavlja ce i ovde ograničenost ovih samoupravnih prava katunske organizacije stočara: oni su bili podređeni feudalnom gospodaru, vlastelinu. Kao jedna od kategorija feudalno zavisnog stanovništva, vlaško-albanski stočari imali su samo uslovnu slobodu i "stara prava", ali su svom feudalcu bili dužni odgovarajuće rabote i dažbine, u skladu sa svojim zanimanjem, kao što su travnina za korišćenje vlastelinskog pasišta [1% od stada po čl. 197. DZ, ili po Dečanskoj hrisovulji 2 ovna, 2 jagnjeta, sir i jedan dinar],^[29] redovne dažbine u stoci pored travnine, "rabote" kao što su napasanje stada vlastelinovog, ali uz mesečinu ili uz beleg [naknada u naturi ili plati], i, najzad, prenos robe za vlastelina, prenos prtljaga vlastelinovog i slično.

Što ce tiče veze sa vlastelinstvom, lično i teritorijom, stanje ce menjalo, pri čemu je jasna težnja sistema da sve stočare čvršće veže za određenu teritoriju. U početku su, kako primećuje Konstantin Jireček, svi Vlasi bili neposredni podanici vladara, velikoga župana i docnije kralja, pa su tek poklonom vladara postajali svojina manastira, a možda i vlastele.^[30] Nemanja poklanja Hilandaru dva vlaška "sudstva", tj. katuna, sa 170 Vlaha i zabranjuje tim manastirskim Vlasima da "begaju pod velikog župana".^[31] Katun ce inače kreće po planini "u širokim granicama", a u regulisanju internih sporova uživa izvesnu sudsku autonomiju. Feudalno podvrgavanje stočara vidi ce naročito u oblasti bračnog prava: Banjska povelja iz 1313-1318. godine ograničava pravo međusobnog sklapanja braka Vlaha i meropaha [zemljoradnika]; u stvari nije sačuvana opšta zabrana braka između vlaško-albanskog i srpskog meropaškog stanovništva, ali je ona nesumnjivo postojala, i to verovatno zato što je prelazak u kategoriju Vlaha, društveno lagodniju i slobodniju, bio odviše privlačan da ce to ne bi osetilo u većem napuštanju meropaškog sloja putem ženidbe. Banjskom poveljom dopušta ce meropsima da ce žene Vlahinjama samo pod uslovom da ženu prevedu u merophe.^[32]

Iz jedne opšte odredbe Dušanovog Zakonika [čl. 81] vidi ce, posredno, da nema posebnih i slobodnih vlaških ili albanskih teritorija: "Planine što su po zemlji Carstva mi, što su planine careve da su caru, a crkvene crkvama, a vlasteoske vlasteli". To znači da je sav planinski region, sve zemljište pokriveno pašnjacima u načelu izdeljeno na posede carske, crkvene i vlasteoske; otuda su i stočari zavisni "ljudi" cara, crkve i vlastelina, i nema u ovom feudalnom sistemu u pravom smislu reči slobodnih Arbanasa i Vlaha, osim slobodne arbanaške vlastele, o kojoj je već bilo reči.